DEVENTER – Behalve boekenstad was Deventer eeuwenlang toonaangevend als drukkersstad. Tientallen Deventer drukkerijen en hun duizenden medewerkers hebben door de eeuwen heen waardevolle bijdragen geleverd aan de ontwikkeling van de samenleving door het op grote schaal en tegen lage kosten verspreiden van gedrukte kennis en vertier.
- Welke drukkerijen waren dat?
- Wie waren de mensen die daar werkten?
- Wat produceerden zij?
Vier Deventenaren zoeken antwoorden op deze en andere vragen. Zij delen een passie voor drukkerijen en werken aan een boek over de geschiedenis van Deventer als drukkersstad met het accent op de laatste anderhalve eeuw. Veel literatuur is beschikbaar. Over enkele drukkerijen zijn (jubileum)boeken verschenen. Tientallen andere publicaties bevatten waardevolle hoofdstukken over (delen van) de Deventer drukkerijgeschiedenis. Om er twee te noemen: edities van het Deventer Jaarboek en Deventer Boekenstad, twaalf eeuwen boekcultuur aan de IJssel.
Kopiisten
Een paar eeuwen lang was de productie van boeken een klus voor monniken. Als kopiisten penden zij zich het apezuur met dat monnikenwerk. Na de uitvinding van de boekdrukkunst in de vijftiende eeuw ontstonden in Europa en later in de rest van de wereld drukkerijen. Boeken, aanvankelijk een eliteproduct, vonden vanaf dat moment hun weg naar brede lagen van de bevolking.
De eerste Deventer drukkerij ging in 1477 open. De eigenaar heette Richard Pafraet. Strikt genomen is de benaming grafisch bedrijf zuiverder. Drukken was en is één van de activiteiten in de productiecyclus van drukwerk. Bij het vervaardigen van drukwerk kwam en komt veel meer kijken: zetten, corrigeren, pagina-opmaak, nabewerking inclusief binden enzovoort. Voor het gemak houden we het bij het woord drukkerijen.
In de 543 jaar die zijn verstreken sinds de opening van Richard Pafraets drukkerij heeft Deventer een indrukwekkende typografische geschiedenis opgebouwd. Vele tientallen grafische bedrijven hebben die geschiedenis vorm gegeven. Duizenden mensen hebben er hun boterhammen en warme maaltijden verdiend.
Grafisch centrum
Enkele keren was Deventer een van de belangrijkste grafische centra. Tussen 1450 en 1500 werden in het toenmalige Nederland 1860 boeken gedrukt. Bijna éénderde, zo’n 535, kwamen van Deventer persen, verhoudingsgewijs een enorme productie. Gedurende een groot deel van de twintigste eeuw boden grote bedrijven als Drukkerij de IJsel, Drukkerij de Lange, Binderij Franken, Drukkerij Salland en de NDI (in de volksmond ’de diepdruk’) samen met tientallen kleinere grafische bedrijven werkgelegenheid aan vele honderden mensen uit Deventer en omgeving. Begin jaren zeventig van de vorige eeuw was Deventer na Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Groningen in ledenaantal (1200 m/v’s) de zesde afdeling van de Algemene Nederlandse Grafische Bond. Deze steden waren veel groter. Van elke 56 inwoners van Deventer bekleedde er in 1971 één een grafisch beroep.
De makers van het boek, in alfabetische volgorde Pieter Ellens, Leo Enthoven, Ben van Raan en Hans Rosenkamp, willen geen technisch handboek produceren. Zij leggen het accent op mensen, níét op machines. De komst van zetmachines en door stoom en later door elektriciteit aangedreven persen komen wél aan de orde. En zeker de digitale revolutie van de afgelopen decennia. Bits en bytes hebben veel machines én werknemers overbodig gemaakt met een enorme impact op de levens van honderden mensen die hun brood verdienden in de grafische industrie. En op hun gezinnen. Typerend is dat drukkers aan de persen na eeuwen gedwongen afscheid hebben moeten nemen van hun vaknaam en tegenwoordig process operators heten.
Informatie
Het viertal is op zoek naar informatie. Dat kan van alles zijn: illustraties, oude bedrijfsbladen, feiten, naslagwerken, documenten, bronnen, materiaal uit bedrijfsarchieven, jaarverslagen, personeelskranten, artikelen uit dagbladen en tijdschriften.
En anekdotes! Grafici zijn vermaard om hun humor en om hun vermogen anderen een poets te bakken.
Denkt u over geschikt materiaal te beschikken, neem dan contact op met bengretsch@gmail.com.
In deze krant zullen de makers regelmatig verslag doen van hun vorderingen. Ook zullen zij laten weten waar zij specifiek naar op zoek zijn. Dat doen ze via deze krant en de website die vanaf 10 oktober operationeel is en Facebook en Twitter. Zij krijgen daarbij volledige medewerking en ondersteuning van het Deventer bedrijf Mediaburo Schoppema.
Door Leo Enthoven
